Manisalı değerli bir yazar… Yusuf Atılgan

Manisalı yazar, yayıncı, çiftçi… 1921 yılında Manisa’da doğmuştu. 9 Ekim 1989’da aramızdan ayrıldı.

Bugün bizim kuşağı derinden etkilemiş Anayurt Oteli üzerinden bir değerlendirme yapalım önce… Bu romanı okuduktan sonra Kemeraltı’nda, Basmane’de, Sındırgı’da ve romanın geçtiğine inanılan Nazilli’de gerçek Zebercet’ler gördüm inanın!

Türk edebiyatının en derin, en sarsıcı metinlerinden biri olan Anayurt Oteli, Yusuf Atılgan’ın 1973’te yayımladığı ve edebiyatımızda hem anlatı tekniğiyle hem de karakter çözümlemesiyle bir dönüm noktası sayılan romanıdır. Romanın merkezinde yer alan Zebercet, sıradan bir otel kâtibi değildir; o, taşrada kalmış, modernleşme sürecinde kimliğini, anlamını ve varlığını yitirmiş bireyin trajik simgesidir. Anayurt Oteli, yalnız bir adamın hikâyesi gibi görünür; oysa bu yalnızlık, bir çağın ruhunu, bir toplumun içe kapanmışlığını ve insanın kendi varoluşuyla hesaplaşmasını anlatır.

Zebercet’in hayatı bir otel odası gibi kapalı, rutine hapsolmuş ve dış dünyayla bağı kopmuştur. Yusuf Atılgan, bu karakter aracılığıyla modern insanın yabancılaşmasını, arzularının bastırılışını ve kimliğini yitirişini psikolojik bir derinlikle anlatır. Zebercet’in yaşamında hiçbir olay, büyük bir kırılma yaratmaz; ama onun dünyasında en küçük bir ayrıntı bile devasa bir anlam taşır. Örneğin, “Ankara treniyle gelen kadın”ın bir gece otelde kalıp gitmesi, Zebercet’in bütün varoluşunu sarsar. Kadının dönüşünü beklemesi, aslında insanın bir anlamı, bir ilişkisel bağı, bir “öteki”yi bekleyişidir.

Zebercet’in yalnızlığı, sıradan bir yalnızlık değil, ontolojik bir boşluk halidir. Onun dünyasında arzular bastırılmış, duygular körelmiş, zaman tek bir çizgiye sıkışmıştır. Otel odaları, Zebercet’in zihninin hücreleridir adeta; geçmiş, şimdi ve gelecek arasında bir sarkacın ucunda yaşar. Atılgan’ın ustalığı, bu psikolojik kapanmayı dildeki sadelikle vermesindedir: Cümleler kısadır, duygular bastırılmıştır, tıpkı Zebercet gibi.

Roman boyunca iç monologlarla örülü bir anlatı kurulur. Okur, Zebercet’in zihnine girerken aynı zamanda kendi karanlığıyla da yüzleşir. Bu yönüyle Atılgan, Türk romanında ilk kez modern bireyin iç dünyasını, Freud’un ve Sartre’ın izlerini taşıyan bir derinlikle işler.

Sıkışmışlığın ve Durağanlığın Mekânı

Romanın adında geçen “Anayurt” sözcüğü ironiktir. Otel, bir yurt değil, yurtsuzluğun simgesidir. Taşra kasabasında yer alan bu otel, hem Zebercet’in hem de Türkiye’nin modernleşme sürecinde sıkışmış halinin alegorisidir. Cumhuriyet sonrası şehirleşme, devletleşme, modern kurumların taşraya nüfuz edişi, bireyin anlam dünyasında derin yarılmalar yaratmıştır. Zebercet bu yarılmanın tam ortasındadır: ne gelenekten beslenebilen ne de modern dünyanın anlam haritasını kurabilen bir “araf insanı”.

Atılgan’ın taşrası, Sait Faik’in İstanbul kıyılarından ya da Sabahattin Ali’nin Anadolu kasabalarından farklıdır. Burada doğa ya da insanlar canlı değildir; her şey donuktur, zaman durmuş gibidir. Kasaba halkı rutinlerin içinde kaybolmuş, otel gibi “yaşamayan” bir mekân halini almıştır. Bu taşra, toplumsal olduğu kadar metafizik bir yalnızlığın da mekânıdır.

Yusuf Atılgan, Anadolu’nun bu durağanlığını modern insanın içsel durağanlığıyla birleştirir. Zebercet’in dışarı çıkmakta zorlanması, kasabanın dar sokaklarında nefes alamaması, aslında insanın tarihsel sıkışmışlığının dışavurumudur. Bu nedenle Anayurt Oteli, sadece bir bireyin değil, bir toplumun ruhsal panoramasını verir: Cumhuriyet’in birey ideali ile taşranın gerçekliği arasındaki uçurumu.

Anayurt Oteli, Türk romanında varoluşçuluğun en derin örneklerinden biridir. Zebercet’in yaşadığı anlamsızlık, Kierkegaard’ın “umutsuzluk”, Camus’nün “saçma” ve Sartre’ın “bulantı” kavramlarıyla birebir örtüşür. Atılgan, Zebercet’in hayatında hiçbir metafizik inanç, toplumsal dayanışma ya da aşkın anlam bırakmaz. Geriye sadece “var olmak” fiili kalır — ama bu bile ağırlıklı, karanlık ve sıkıcıdır.

Zebercet’in otel odasında geçirdiği günler, Camus’nün Yabancı romanındaki Meursault’nun gündelik yaşamını hatırlatır. Her iki karakter de eylemsizlik içinde var olur; ne topluma karışabilirler ne de kendilerini değiştirebilirler. Atılgan, bu varoluşçu temayı yerelleştirerek Türk edebiyatına özgü bir hâl yaratır: Bizdeki varoluşçuluk, Paris kafelerinde değil, Anadolu taşrasının loş otel odalarında yaşanır.

Yusuf Atılgan’ın Anlatı Tekniği

Atılgan, Türk romanında dili psikolojik bir derinliğe taşıyan yazarların başında gelir. Öteki meşhur kitabı Aylak Adam’da olduğu gibi Anayurt Otelinde de dili bir eylem aracından çok bir sessizlik biçimi olarak kullanır. Zebercet’in iç dünyasını anlatırken, yazarın dili bilinç akışı, iç monolog ve durağan ritimlerle örülüdür. Olaylar değil, düşünceler, duygular, bakışlar anlatılır. Aylak Adam üzerine de bir yazı yazacağım.

Romanın ritmi, otelin ritmine benzer: her şey yavaş ilerler, zaman neredeyse durur. Bu biçimsel tercih, Zebercet’in varoluşunu yansıtır. Modern Türk edebiyatında ilk kez, zamanın psikolojik deneyimi bu kadar somut biçimde metinleşmiştir.

Ayrıca Atılgan, anlatımında toplumsal eleştiriyi dolaylı yollarla kurar. Ne kasaba halkına ne de Zebercet’e doğrudan yargı getirir; yalnızca onların eylemsizliklerini, sessizliklerini, sıkışmışlıklarını gösterir. Bu nedenle Anayurt Oteli, didaktik olmadan derin bir toplumsal eleştiridir.

1987’de Ömer Kavur’un yönettiği Anayurt Oteli filmi, romanın atmosferini sinemada yeniden kurmakla kalmaz, onu derinleştirir. Macit Koper’in canlandırdığı Zebercet, kelimelerden çok bakışlarla, sessizliklerle, nefes aralıklarıyla konuşur. Kavur’un kamerası da tıpkı Atılgan’ın dili gibi ağır, durağan ve içe dönüktür. Uzun planlar, boş koridorlar, loş ışıklar… Her şey, Zebercet’in içsel kapanmasını görsel dile dönüştürür.

Ömer Kavur’un yorumu, Atılgan’ın varoluşçu atmosferini sinemada Bergman ya da Antonioni’yi hatırlatan bir estetikle buluşturur. Film, sadece bir uyarlama değil, edebi metnin ruhuna sadık bir yeniden yaratımdır. Hatta kimi eleştirmenlere göre, Anayurt Oteli filmi Türk sinemasında “sessizliğin diliyle çekilmiş ilk varoluşçu filmdir”

Kavur’un filminde otel neredeyse bir karakterdir. Koridorlar nefes alır, eşyalar konuşur, duvarlar zamanın tanığıdır. Bu sinemasal dil, Atılgan’ın metnindeki içsel monologların yerine geçer. Böylece edebiyat ile sinema, insan ruhunun karanlık odasında buluşur.

Anayurt Oteli, yalnızlık üzerine yazılmış bir roman değil, yalnızlığın kendisidir. Yusuf Atılgan’ın ustalığı, bireyin iç dünyasını toplumsal gerçeklikle, psikolojiyi felsefeyle, dili sessizlikle birleştirmesindedir. Zebercet’in hikâyesi, Türkiye’nin hikâyesidir: Geçmişle gelecek arasında sıkışmış, kendi sesini bulamayan, anlam arayışında tükenen bir toplumun portresi.

Ömer Kavur’un filminde olduğu gibi, Atılgan’ın romanında da ışık hep eksiktir, ses hep uzaktan gelir. Ama tam da bu sessizlikte, insan ruhunun en çıplak hâli duyulur. Anayurt Oteli, Türk edebiyatında yalnızlığın, taşranın ve varoluşun sessiz aynası olarak kalmaya devam eder.

Manisa Belediyesini Kutluyorum

Manisa Büyükşehir Belediyesi, Manisalı yazar Yusuf Atılgan’ın adını yaşatmak, eserlerini gelecek kuşaklara aktarmak ve yeni romanları edebiyata kazandırmak amacıyla düzenlediği ‘Yusuf Atılgan Roman Ödülü’ sonuçlarını açıkladı. 104 romanın katıldığı yarışmada, ‘Su Fırtınası’ isimli eseriyle Gönül Çatalcalı birinci oldu. Seçici Kurul Özel Ödülü ise, ‘Velda’nın Ölümü’ adlı romanıyla İnci Aral’a verildi. Aral’ın eserinin, eski değerlerinden kopamamış, yeni değerleri benimseyememiş insanın yaşamını anlatan, kültürel yırtılma ve bireysel yabancılaşmayı bir kadın cinayeti üzerinden işleyen başarılı bir anlatı olması nedeniyle oy birliğiyle ödüle layık görüldüğü belirtildi.

Belediyeyi, jüri üyelerini ve ödül alan sanatçıları kutluyor ve soruyorum: Ödül töreninde başkanlar neredeydi? Bundan daha önemli hangi işleri vardı ?

Büyük kalemimizin anısına saygıyla