Yahudiliğin ekonomisi, doğuş yıllarında hayvancılığa dayanıyordu. Tarım ve zanaatla Mısır’da tanıştılar. Küçük ticaretten uluslararası ticarete ise Kudüs’te Davud(as) (M.Ö.1000) ile geçtiler. Tüccar bir topluluk olmaları, kuzenleri Fenikeliler sayesinde oldu.

Asur ve Babil işgallerinde Akdeniz kıyı kentlerine dağılan Yahudiler, gittikleri yerlerde Fenikelilerin ticari ortağı oldular. Kartacalılar Roma’ya yenilince (M.Ö.146) Fenikeliler canlarını kurtarmak için Yahudiliğe “dönmek-converso” zorunda kaldılar.

Roma dönemindeki “büyük sürgün”den (M.S.70) sonra Yahudilerin çoğu yaşama ticaretle tutunabildi. Sıklıkla karşılaştıkları sürgünleri de yine ticaretle aşabildiler.  

***

İsa (as) ve arkadaşları, Kudüs’ten ayrılmak zorundaydı. Yeni Mesajı gittikleri yerlerde yoksul köylüler arasında daha kolay yaydılar. İsa’dan sonra da Hıristiyanların sayısı artmaya devam etti. Zamanla yoksul kentliler ve orta sınıf da yeni dini benimsedi. Aralarında az sayıda zengin tüccar da vardı ancak ilk dönem Hıristiyanlarının ekonomisi genel olarak tarım ve hayvancılığa dayanıyordu.

Hıristiyanlık; Batı ve Doğu Roma’ya hakim olduktan (M.S. 300’ler) sonra da ekonomi kırsal özelliğini sürdürdü.

***

Roma İmparatorluğu’nun en güçlü günlerinde Roma’nın nüfusu 500.000 ilken başkentte 50.000 Yahudi yaşıyordu. Roma’nın Hıristiyanlaşması, Yahudiler için zor günlerin başlangıcı oldu.

***

Ortaçağda Hıristiyan Avrupa, aynî (mal) ekonomiyi sürdürüyordu. Kilise, derebeyler ve krallıkların gelirleri, iklim koşullarına bağlıydı. Serbest ticaret gelişemediğinden altın ve gümüş de azdı.

Bu dönemde Kilise; Avrupa’da her şeydi. Rahipler; manastıra uğrayanları boş çevirmezdi. Yedirir, içirir, giydirirlerdi…  

Kardinaller ve metropolitler henüz altın sırmalı kostümlerle tanışmamıştı. Halka en yakın görünen rahipler de “bir lokma, bir hırka” ile yetinebiliyordu.

Oysa o dönemde Endülüs’te çok dinli ve mezhepli bilim, felsefe, hukuk ve ekonomi tartışmaları yapılıyordu. Henüz İbn-i Rüşd(1126-1198) doğmamıştı ama Endülüs’te İslâmî ilimlerin yenilenmesi tartışmaları siyasal iktidarı değiştirebiliyordu.

***

Endülüs’te “nakdî” bir ekonomi vardı ve ticaret çok canlıydı. Kuzey Afrika üzerinden Çin ve Hindistan’a, diğer yandan Güney, Orta ve Kuzey Avrupa’ya kadar ticaret yapılabiliyordu. Yahudi tüccarlar M.S. 1.100’lerde Avrupa’da rakipsizlerdi.

Herkes ticaret yapabiliyordu ama Yahudi tüccarların durumu daha farklıydı:

-Yahudiler ticaret yapmak zorundaydı! Büyük sürgünden sonra ticaret sanki tek seçenekleriydi.

-İşler yolunda iken Müslümanların birden fazla seçeneği vardı. Ticaret yapabildikleri gibi ganimet savaşlarına da katılabilirlerdi. Kötü durumda olanlar ise tarım ve hayvancılık yapabilirdi.

-Yahudiler gittikleri her yerde işbirliği yapabilecekleri dindaşları vardı. Müslüman tüccarlar arasındaki bağlar ise bu kadar güçlü değildi.

***

Avrupa’ya yoğunlaşan Endülüslü Yahudi tüccarlar, kazandıkları altın ve gümüş ile kriz dönemlerinde Kilise’yi, kralları, derebeyleri ve aristokrasiyi borçlandırdılar. Geri ödemeleri aksatsalar bile ihtiyaç halinde yeni borçlar alabiliyorlardı! Bu şekilde Avrupa üst sınıfı, borca ve nakit ekonomisine alıştırıldı.

“Faizle borç” alanlar, bunu halktan gizlemekteydiler. Çünkü faiz / riba; Tevrat’ta ve İncil’de de büyük günah sayılmaktaydı. Halkın; kilisenin faizle borç aldığını öğrenmesi, her şeyin sonu olabilirdi.

Kilisenin gelirleri, giderlerini karşılayamıyordu ama rahiplerin orantısız harcamaları sürekli artıyordu.  

***

“Ekonomik kriz”e yatırım yapan ve bu krizlerden beslenen Yahudi tüccarlar, krizlerde paralarına para katarak büyüttükleri sermayeleri ile “para ticareti (faiz/riba)” yapmaktaydılar.

***

Tekerleğin icadı, mekanik için ne ise “ekonomik kriz ve faiz” de, ticari tekellerin oluşması için o kadar önemliydi.

***

Müslüman tüccarlar, faiz için uygun ortamı bulamadıklarından zenginlikleri sınırlı oldu. “Faiz yasağı” ve “sermaye vergisi” tekelleşmeye engeldi.

Endülüs’ün büyüyen sermayesi Avrupa’yı keşfetmiş ve bu kıtaya yerleşmişti. Fakat siyasal himaye konusunda, ciddi sorunlar vardı!

Kanunî dönemine gelindiğinde alacağını tahsil edemeyen süper zenginler, bir yandan Osmanlı’dan yardım isterken, diğer yandan da “faiz fetvası” için Martin Luther(1483-1546) ve J.Calvin(1509-1564)’i destekliyordu.

17. yüzyıla gelindiğinde süper zenginler; Protestanlık ve milli kiliseler sayesinde faiz fetvasını alabilmiş ve Kilise’nin gücünü zayıflatmışlardı!

***

Tekerlek icat olmuştu ve mekaniğin yasaları “tekerleğe göre değişmek zorundaydı!”

Süper zenginler o kadar büyümüştü ki, Avrupa’nın güçlü kurumları ödeyemeyecekleri kadar borçlandırmışlardı.

Amerika kıtasından ve sömürgelerden gelen tonlarca altın ve gümüş, nasıl olmuşsa artık, çok geçmeden süper zenginlerin eline geçmişti. Servetlerinin miktarını bilen yoktu!

Sadece keşifler değil; bilim, sanat ve felsefe… Edebiyatın her türü… Matbaanın ürettiği her ürün, kitap, gazete ve dergi… Mühendislik ürünleri, patentler… Savaşlar, isyanlar ve ihtilaller ancak süper zenginlerin desteği ile yapılabiliyordu!

***

Ticari kapitalizm olgunlaşmış, finans kapitalizmine dönüşmüştü. Avrupa’da insani faaliyetler makroda sermayenin kontrolüne girmişti. Geriye son hamle kalmıştı: Krallıklar bitecek, “demokrasi” modern Avrupa’nın siyasal sistemi olacaktı.

Avrupa’nın geleneksel düzeni; süper zenginlerin desteklediği dini, ekonomik ve siyasi özgürlükler, bireysel haklar, eşitlik, adalet, halkın yönetimde söz sahibi olması gibi düşüncelerle yıkılmıştı. Eski düzenin yerini laik, liberal ve demokratik yönetimler almak zorundaydı.

Kapitalizmin mekaniği bunu gerektiriyordu.

Böylece modern Avrupa’nın son büyük devrimi de gerçek oldu! Büyük sermaye, modern kurumları inşa etmekte kararlıydı. Ekonomide serbest ticaret ne ise dinde laiklik, ilimde düşünce özgürlüğü, yönetimde de demokrasi o kadar önemliydi.

Batı Avrupa’da palazlanan ve yavaş yavaş dünyayı etkisi altına alan modernizmin özetin özeti hikâyesi bu olmalı!

Yaklaşık beş yüz yıldan beri serbest ticaret, laiklik, bilimsel özgürlük ve demokrasi “yükselen değer” olma özelliğini bugün de koruyor. Batı bu değerlerin hakikisini kendisine, sahtesini de bizim gibi ülkelere ihraç etmeye devam ediyor. Asıl düşündürücü olan “sahte modernliğin” bizdekinden daha iyi olması!

***

Müslümanlar yüzlerce yıllık birikimleri ile Batı modernizminin laiklik ve bilimsel özerkliğini etkilemiştir. Faizli işlemler dışarıda tutulacaksa serbest ticaret de Müslümanlara aittir.