İzmir’imizin Kurtuluşu olan 9 Eylül’den yaklaşık bir ay sonra 11 Ekim 1922 de Türkiye, İtalya, Fransa, Birleşik Krallık resmen Mudanya anlaşmasını imzaladı. Yunan çekilmesi hemen 15 Ekim’de başladı. 19 Ekim’de Lloyd George dökülen onca kanın sorumlusu olarak bir daha dönmemek üzere ardında başarısız olmuş bir Yunan projesi bırakarak başbakanlıktan istifa etti. Yunan hükümeti Eylül’de askeri bir darbeye kurban gitmişti. Bu darbe Kralın tahttan feragatine, yargılanmalara ve aralarında Başbakan DimitriosGunaris ile Korgeneral Hacınesti’nin de bulunduğu beş eski bakanın vatana hıyanetten derhal idamına yol açtı.

Bu kişilerin liderliğindeki başarısız Anadolu macerası, önce yurdumuzun acımasızca işgaline, takibinde savaş ve yıkımla binlerce ölüme, sonra küllerinden doğan yeni Türkiye’ye ama İngiltere ve Yunanistan’da iki hükümeti devirmeye yetmişti.

Geçen yıl Genç Atatürk – Osmanlı Zabitinden Türk Devlet Adamlığına kitabının yazarı emekli Prof. Dr. George W. Gawrych ve eşi Joan ile Kennedy suikastının yapıldığı Dallas’a yakın, Texas eyaletinin Baylor Üniversitesinde yaptığım söyleşide tanıştım. Çok sıcak geçen bu söyleşi sonrasında eşinin yaptığı güzel yemekleri yerken kendisinin Polonya kökenli, çift dilli, çift kültürlü olduğunu öğrendim. Ayrıca çok iyi Türkçe, hatta Osmanlıca bilen George’un Türkiye’de, bizim bile anlayamadığımız Osmanlıca arşivler arasında geçirdiği yıl sonucunda Atamızı bizden iyi araştırdığını ve yazdığı bu kitapla en iyi askeri biyografi ödülünü aldığından haberdar oldum. Tabii ki tek bir söyleşiye onun bu kalın ve ayrıntılı kitabındaki Atamız hakkındaki bilgilerini sığdıramadım ve 100. Zafer Bayramımızı kutladığımız bu özel yılda bir zoom söyleşiyle konuyu biraz daha derinleştirmeyi hedefledim. Özellikle işgal görmüş biz İzmirlilerin işgalden kurtuluşunun 100. Doğum gününe katkı koymayı hedefledim. Ona bu söyleşimizde Atamızı, Büyük Taarruz öncesinin, Büyük Taarruzun ve sonrasının, İzmir’in kurtuluşuna değin önemli noktalarını sordum.

İşgal günlerinde İzmir’de doğmuş, büyüyen, 1919-1922 arası yıllarda bir genç kız olan, İzmir yangınında her şeylerini kaybeden ama benim tanıdığım dönemde Yunanlılara hiçbir kin duymayan, hayli hoşgörülü rahmetli anneannem ben çocukken bir gün bana laf arasında “Yunanlılar denize dökülüp boğulduğu için biz İzmirliler iki yıl balık yemedik. O kadar eziyet çekmiştik ki” demişti. Ben de bu röportajımda bugünlerde hayli kışkırtıcılık içinde olan Yunanistan’a savaşın her iki taraf için de ne kadar yıkıcı ve acı verici olduğunu bir daha anımsatmak istedim.

Dr Berna Bridge: Sakarya Savaşı sonrası durum nasıldı?

Prof. George Gawrych: Orduda moral sorunları vardı. Maaşlar çoğu zaman gecikiyordu. Firar oranları düşmüş olsa bile yine de genel bir kaygı konusu olmayı sürdürüyordu. Sıhhi koşullar ve tayınlar da sürekli sıkıntı yaratan bir durumdu. Sayısız sorun ve güçlüklere karşın Batı Cephesinde Milli Ordu hazırlıkları sürüyordu ancak ordunun bir taarruz başlatmak için zamana gereksinmesi vardı. Mustafa Kemal’in Mart 1922de yaptığı teftişler onun kişiliğine ve liderliğine ışık tutuyordu. Uzun sürede geniş bir coğrafyayı ziyareti profesyonelliğinin ve adanmışlığının bir işaretiydi. Zaman zaman kısa dinlenmelere ve doktor bakımına gereksinme duymasına yol açacak derecede hastalandı, bununla birlikte iradesiyle zayıf bedenine hükmedip kendi belirlediği görevleri ve sorumluluklarıaksatmayarak ayakta kalmayı başardı. Ayrıca yolculuklarına ve hastalığına karşın kitap okumak için gerekli zamanı da yarattı. Askerlere yaptığı konuşmasında ordunun gücü kadar erdemi konusuna değindi. Birkaç defa, inançlı bir insan olduğuna ilişkin Kuran okumalarına katıldı.

Dr. Berna Bridge: Siyasal-diplomatik ilişkiler nasıl gelişti?

Prof.George Gawrych: Mustafa Kemal bir asker kimliğiyle bir yandan orduyu hazırlarken diğer yandan bir devlet adamı kimliğiyle siyasal ve diplomatik ilişkilere de önem verdi. Yusuf Kemal Fransız, İngiliz, İtalyan dışişleri bakanlarıyla görüşmek için Paris’e gitti. 5 Nisan’da Mustafa Kemal Yunanlıların derhal Anadolu’dan çekilmesi şartıyla dört aylık bir ateşkesi kabul etti. Yunanlılar ve Düvel-i Muazzama bu öneriyi reddetti. İngilizler Ankara’yla önkoşulsuz bir anlaşmaya varma peşinde idi. Yusuf Kemal bir sonuç almadan ayrıldı ancak Fransa’dan silah, kamyon ve uçak gibi levazım satın aldı. Mustafa Kemal diğer yandan Rusya ile iyi ve düzgün ilişkiler sürdürmeye önem verdi. Lenin’e mektup yazdı. 

Dr. Berna Bridge: Başkomutanlık konusu nasıl gelişti?

Prof. George Gawrych: 20 Temmuz’da TBMM Mustafa Kemal’in Başkomutan atamasını bu defa sınırsız bir süre için yaptı. Hakimiyet’i Milliye “Bir Vicdan Zaferi” başlıklı bir makaleyle haberi duyurdu. Resmi Gazete yetkinin uzatılmasını TBBM’ninMustafa Kemal’in “kılınç” (karakter) “deha” ve “vicdan”ını tanıması, onu milletin bağımsızlığı ve özgürlüğü mücadelesinde “Türklüğün Büyük Evladı” olarak betimledi. Anadolu yeni kahramanını bulmuştu.  

Dr. Berna Bridge: Muharebe sürecinin önemli noktaları nelerdir?

Prof. George Gawrych: Her iki ordu da muharebeye içi sorunlarla girdi. Milli Ordu’nun daha büyük bir amaç birliği vardı, bu moral veriyordu ancak insan ve malzeme sayısı olarak Yunan tarafı daha avantajlıydı. Milli Ordu ana taarruz noktasında önemli bir sayısal avantaj sahibi olmayı planlamıştı fakat bu ancak karşı tarafta bir sürpriz yaratması halinde mümkün olacaktı, bunu da başardı. Yunan ordusu rahatlama ve uyuşukluk içindeydi. Mustafa Kemal tek bir seferde Yunanlara karşı keskin bir askeri zafer elde etmek için doğrudan düşman ordusunun şah damarını hedeflemişti. Eş zamanlı bir saldırıya karar vermesi Yunanların kafasını karıştırmaya yardım etti. Diplomasi ve savaş arasındaki organik ilişkinin bilincinde olan Mustafa Kemal taarruz için diplomatik zemini de hazırladı. Temmuzda Fethi Okyar’ı Paris ve Londra’ya gönderdi. Yanıltıcı diplomasi askeri harekatların başlamasından önce son ana kadar devam etti. Yunanlılar bir yandan çarpışırken diğer yandan 27 Ağustos’tan itibaren çekilmeye başladılar ancak Milli Ordu her an peşlerindeydi. 

Dr. Berna Bridge: Takip süreci olan 1-9 Eylül arası değinmek istediğiniz noktalar nedir?

Prof. George Gawrych: 2 Eylül’de 5. Kafkas Tümeni iki Yunan kolordu komutanını, Trikopis ve Diyenis’i esir aldı. Yunan 1. ve 2. Kolordularının artık kumandanı yoktu.

Mustafa Kemal esir alınan komutanlar Trikopis ve Diyenis’le görüşerek, onlara savaşta rakip kumandanlara gösterilmesi gereken mesleki saygı ve nezaketle davrandı. Samimiyetle tokalaştığı generallere kahve ve kendi tütün kesesinden ikramda bulundu, rahatlatıcı sözler söyledi: “Savaş bir şans oyunudur. Bazen en mahiri de yenilir. Siz görevinizi yaptınız. Üzülmeyiniz. Vicdanınıza karşı görevinizi yaptığınıza inanıyorsanız müsterih olun. Napolyon’un bile esir olduğunu tarih yazmaktadır” dedi. Teselli edici sözleri yenilmiş düşmanlarına karşı empatisini gösteriyordu. Bu empati Yunan askerlerine de uzanıyordu. 

Dr. Berna Bridge: 9 Eylül ve Sonrası nasıl gelişti?

Prof. George Gawrych: İzmir’in 9 Eylül’de Birinci Ordu’ya teslim olmasıyla Yunan 3. Kolordusu Marmara Denizine doğru çekildi, burada son Yunan askerleri 18 Eylül’de Bandırma Limanındaki gemilere çıktılar. Anadolu’daki askeri zafer artık tamamlanmıştı. Mustafa Kemal 10 Eylül’de İzmir’e geldi. 

Ne var ki savaşın karanlık çehresi de ortadaydı, tarihin etkileyici bir zaferinin ışıltısını gölgeledi. Yunan askerleri arkalarında yıkımın kavurucu yangınından izler bıraktılar. Örneğin Manisa’da 10 bini aşkın bina (kentin %90’ı) kömürleşmiş harabeler halindeydi. Yunanlıları takip ederken cesetler bulan ve hala için için yanan yerleşimlerden geçen milli birlikler yas içindeydi. 13 Eylül’de İzmir’de başlayan yangın beş gün devam etti.

Milli Ordu Yunanlıları mağlup ederken Yunan 3. Kolordusunu Boğazlara kadar takip etti. 11 Ekim’de Türkiye, İtalya, Fransa, Birleşik Krallık resmen Mudanya anlaşmasını imzaladı. Yunan çekilmesi 15 Ekim’de başladı. 19 Ekim’de Lloyd George başbakanlığa bir daha dönmemek üzere ardında başarısız olmuş bir Yunan projesi bırakarak istifa etti. Yunan hükümeti Eylül’de askeri bir darbeye kurban gitmişti. Bu darbe kralın tahttan feragatine, yargılanmalara ve aralarında Başbakan DimitriosGunaris ile Korgeneral Hacınesti’nin de bulunduğu beş eski bakanın vatana hıyanetten derhal idamına yol açtı.

Başarısız Anadolu macerası iki hükümeti devirmeye yetmişti. 

Dr. Berna Bridge: Bu hoşsöyleşi için teşekkürlerimle…Röportajın tamamını https://www.youtube.com/watch?v=u7ZZq_ENhKA&t=172s&ab_channel=DrBernaBridge buradan izleyebilirsiniz.