Metehan UD/ EGEDESONSÖZ - Sayıştay, İzmir Elektrik, Su, Havagazı, Otobüs ve Troleybüs Genel Müdürlüğü (ESHOT) 2024 Yılı Sayıştay Denetim Raporu’nu açıkladı.
İzmir Elektrik, Su, Havagazı, Otobüs ve Troleybüs Genel Müdürlüğü (ESHOT) hakkında hazırlanan 2024 Yılı Sayıştay Denetim Raporu, kurumun mali sürdürülebilirliğine ilişkin ciddi riskleri gözler önüne serdi. apor, ESHOT'un hemen her yıl zarar ettiğini, toplam gelirlerinin giderlerini karşılayamadığını ve faaliyetlerini İzmir Büyükşehir Belediyesi'nden (İBB) aktarılan bağış ve yardımlarla sürdürebildiğini belirtiyor.
Sayıştay’ın 2019-2024 dönemine ilişkin verilerine göre, ESHOT’un zarar tablosu her yıl büyüyerek adeta katlandı. Kurum, yalnızca 2022 yılında gelir-gider dengesini sağlayabildi; diğer tüm yıllarda bütçe açığı verdi. Tablolara göre, 2019 yılında 85,8 milyon TL zarar eden ESHOT’un 2024 yılı sonundaki zararı 3 milyar 228 milyon 46 bin TL’ye çıktı 2019 yılında toplam gelirlerinin toplam giderlerini karşılama oranı yüzde 92,11 iken, bu oranın 2024 yılı sonu itibarıyla yaklaşık yüzde 25 oranında düşerek yüzde 68,45’e geriledi.
Raporda şu ifadeler yer aldı:
“Kurumun içsel ve dışsal faktörlerden kaynaklanan sebeplerle hemen her yıl zarar etmesi nedeniyle, mali yapısının sürdürülebilirliğinde riskler bulunduğu tespit edilmiştir. ESHOT Genel Müdürlüğünün mali tabloları incelendiğinde; kurumun 2019-2024 yılları arasında 2022 yılı hariç hemen her yıl zarar ettiği, toplam gelirlerinin giderlerini karşılayamadığı, faaliyetlerini İzmir Büyükşehir Belediyesinden (İBB) aktarılan bağış ve yardımlarla devam ettirebildiği, İBB tarafından aktarılan kaynaktan sonra bile sene sonu itibarıyla bütçe gelir-gider dengesinin sağlanamadığı ve bütçe açığını kapatmak için ilave finansman kaynağına ihtiyaç duyduğu anlaşılmaktadır. Kurum gelirlerinin giderlerini karşılama oranındaki gerilemeye paralel olarak her geçen gün ESHOT Genel Müdürlüğünün faaliyetlerini devam ettirebilmek için İzmir Büyükşehir Belediyesinden aktarılan kaynağa ve dış finansmana olan ihtiyacı artmaktadır. Bu verilere göre, kurumun faaliyetlerini devam ettirebilmesi için 2019-2024 yılları arasında İzmir Büyükşehir Belediyesinden aktarılan kaynak miktarı (eskalasyona tabi tutulmasa bile) kümülatif olarak 12.102.562.339,72 TL’ye ulaşmıştır. ESHOT Genel Müdürlüğünün mali tablolarına bakıldığında, kurumun faaliyet gelirlerinin %81,16’sının, tüm gelirlerinin ise %26,71’inin bilet satış gelirlerinden oluştuğu görülmektedir
Bu verilere göre, bugün itibarıyla ESHOT faaliyet gelirleri ile akaryakıt ve personel giderlerini dahi karşılayamayacak durumdadır. ESHOT Genel Müdürlüğünün mali yapısı yıllar itibarıyla sürekli bozulmaktadır. Mevcut hali ile kurum faaliyet gelirleri temel giderlerini bile karşılamaktan uzak olup, mali yapısının sürdürülebilirliğinin risk altında olduğu görülmektedir. Her ne kadar bugüne kadar kurum faaliyetleri, bağlı olduğu Büyükşehir Belediyesinden yapılan bağış ve yardımlar ile sürdürülebilse de İBB’nin mali yapısında bozulma olması ve gerekli kaynak aktarımının yapılamaması durumunda, ESHOT’un faaliyetlerini devam ettirememe riski ile karşı karşıya olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle, kurumun mali yapısının düzeltilmesi ve daha sağlıklı bir mali yapı içerisinde faaliyetlerine devam ettirmesi için, mali yapının bozulmasına neden olan hususlarda yapısal bazı düzenlemeler yapılması gerektiği kanaatine varılmıştır. Kurumun mali yapısının bozulma sebeplerine bakıldığında ise aşağıda yer alan hususların mali yapıyı doğrudan ve en yüksek oranda etkilediği tespit edilmiştir
Rapor, ESHOT'un mali yapısının bozulmasına neden olan başlıca faktörleri şöyle sıralıyor:
1. Hizmet Bedelinin Maliyetlerin Altında Belirlenmesi: ESHOT'un ana faaliyet alanı olan tekerlekli ulaşım hizmetinde bilet satış gelirleri, toplam gelirlerin sadece %26,71'ini oluşturuyor. Bilet satış fiyatlarındaki artış, akaryakıt alım fiyatlarının gerisinde kalmış durumda. 2024 yılında ortalama bir yolcuya ilişkin taşıma maliyeti 37,49 TL iken, bilet satışlarından elde edilen ortalama ücret 6,87 TL. Bu da her biniş için 30,62 TL ilave finansman ihtiyacı anlamına geliyor.
2. Otobüs Filosunun Eski Olması: ESHOT'un otobüs filosunun yaş ortalamasının 11,09 olması, akaryakıt ve bakım onarım giderlerinin yüksek olmasına neden oluyor. Eski model araçların yakıt tüketimi yeni modellere göre daha fazla ve bakım onarım giderleri de yıllar içinde önemli ölçüde artmış durumda. 2019'da araç başına ortalama bakım onarım gideri 38.981,51 TL iken, 2024'te bu miktar 650.959,17 TL'ye yükseldi.
3. Personel Giderlerinin Yüksek Olması: Kurumun sürekli zarar etmesine rağmen personel ücretlerine kurum gelirlerindeki artış oranının üzerinde zam yapıldığı belirtiliyor. 2019-2024 yılları arasında personel giderleri 9,83 kat artarken, faaliyet gelirleri 4,71 kat, toplam gelirler ise 6,98 kat artış göstermiştir. Ayrıca, sosyal denge tazminatı ödemelerinin kanuni limitlerin üzerinde yapıldığı tespit edildi.
4. Serbest Kart Kullanım Oranının Genişlemesi: Ücretsiz veya indirimli ulaşım hizmetinden yararlanan kişi sayısının sürekli artması, ESHOT'un gelirlerini olumsuz etkiliyor. 2024 yılında taşınan yolcuların %22,57'si serbest kart kapsamında ücretsiz taşınmış. 2019-2024 yılları arasında ücretsiz taşınan yolcular nedeniyle kurumun toplam 1.739.189.164,70 TL hasılat kaybı yaşadığı hesaplandı.
5. Büyükşehir Belediyelerinin Hizmet Alanının Genişlemesi ve Yetersiz Gelir Desteği: 6360 sayılı kanun ile büyükşehir belediyelerinin hizmet alanı tüm ilçeleri kapsayacak şekilde genişlemesine rağmen, genel bütçeden ulaşım hizmetleri için yeterli ek kaynak sağlanamaması, ESHOT'un mali durumunu olumsuz etkiliyor. Yeni açılan hatlarda mesafenin uzun ve nüfusun az olması nedeniyle zarar edildiği belirtiliyor.
6. Çatı Kuruluşu Olmaması: İzmir Büyükşehir Belediyesi bünyesinde şehir içi ulaşım hizmetlerini koordine edecek bir çatı kuruluşunun olmaması, gelir dağılımında ve mali yapıda uyumsuzluklara neden oluyor. ESHOT, şehirdeki tüm yolcuların %46'sını taşımasına rağmen, ulaşım hasılatındaki payı %41. Diğer ulaşım aktörleri tarafından taşınan yolcuların ESHOT'u genellikle aktarma yapmak için kullanması da ESHOT'un mali durumunu olumsuz etkiliyor.
DİĞER BULGULAR:
Rapor ayrıca, banka kredilerine ilişkin faiz tutarlarının hatalı giderleştirilmesi, hurda niteliğindeki varlıklara yönelik hatalı işlemler, işçilerin yıllık fazla çalışma saati sınırının aşılması, birikmiş yıllık ücretli izinlerin kullandırılmaması ve personel giderlerinin mevzuatta belirlenen sınırın üzerinde olması gibi bulguları da içeriyor.
Rapordan kesitler:
- ESHOT’un İZELMAN Personel şirketine Ağustos ayından itibaren, İZENERJİ Personel Şirketine ise 2024 yılının başından itibaren hiç hakediş ödemediği gözükmektedir. Ancak işçilerin bir yıl gibi uzun süre maaş almadan çalışması hayatın olağan akışına ters olduğundan, uygulamada ESHOT Genel Müdürlüğünde çalışan işçilerin net maaşlarının İzmir Büyükşehir Belediyesi ve Belediyeye ait diğer kurumlar tarafından aktarılan kaynaklardan ödendiği, SGK ve vergi gibi yasal yükümlülüklerin ise ödenmediği anlaşılmıştır. Personel Şirketleri bu personellerin SGK primleri ile ücretlerinden kesilen gelir ve damga vergisini alacaklı kurumlara zamanında ödeyememekte, bu nedenle söz konusu borçlara gecikme zammı işlemektedir. Ayrı bir tüzel kişiliği olduğu gerekçesiyle, personel şirketlerinin SGK ve vergi borçlarına ait gecikme zammı ve faizleri ESHOT’un bilançosu içinde gözükmemektedir.
- Yapılan incelemede, İdarede görev alan 673 işçinin 50 ile 100 gün arasında, 92 işçinin 100 ile 150 gün arasında ve 13 işçinin ise 150 ile 200 gün arasında kullanılmayan izinleri olduğu tespit edilmiştir. Bu işçilerin emekli olması halinde veya herhangi bir şekilde iş akitleri sona erdiğinde izin ücretleri mevzuat hükümleri gereği işçinin son ücreti dikkate alınarak ödeneceğinden idare açısından öngörülemeyen giderlerin ortaya çıkmasına neden olacaktır
- İdarenin Şirket personeli dahil cari yıl toplam personel giderlerinin 3.314.645.121,50 TL olduğu ve bu tutarın, gerçekleşen en son yıl bütçe gelirlerinin yeniden değerleme oranında artırılması sonucu bulunan 6.733.983.501,16 TL’nin %49,22’sini oluşturduğu dolayısıyla toplam personel giderlerinin %40’ın üzerinde olduğu tespit edilmiştir. Personel giderlerinin yasal sınırın altına ininceye kadar personel alımı yapılmaması gerekmekte olup ihtiyaç duyulması halinde ise personel alımına ilişkin Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığından izin alınması gerektiği değerlendirilmektedir.